IDEJE TOKOM
TRIDESETIH GODINA
Tokom tridesetih godina dvadesetoga veka u Valjevu, ali i na višem, međunarodnom nivou, razvile su se dve različite, ali sa ovom temom povezane ideje. To su ideja o izgradnji zajedničkog mauzoleja Srpskih i Austrougarskih boraca, koji bi bio izgrađen na Vidraku i ideja o izgradnji monumentalnog spomenika znamenitim Valjevcima, koji je trebao da bude postavljen u centru grada. Ove ideje nisu realizovane zbog početka Drugog svetskog rata, a posleratno vreme je iznedrilo nove ideje.
SPOMENIK ZNAMENITIM VALJEVCIMA, BORCIMA PALIM ZA SLOBODU I UJEDINJENjE U SVIM RATOVIMA OD 1804. DO 1918.
Različite ideje
Od kraja 19. veka u Valjevu se razvijala ideja o podizanju spomen obeležja Seči knezova.
U isčekivanju izrade monumentalnog spomenika ispred škole (danas Narodni muzej Valjevo) bio je postavljen drveni krst, a potom, umesto njega kameni obelisk. Početna ideja je iznedrila novu.
Da se u centru Valjeva, na prostoru tadašnje zelene pijace formira novi trg, u čijem središtu, na mestu današnjeg Doma kulture, bi se uzdizao Spomenik znamenitim Valjevcima, borcima palim za slobodu i ujedinjenje u svim ratovima od 1804. do 1918. godine.
U njegovom zaleđu bi bile podignute zgrade Doma kulture i Trgovačke akademije. Za spomenik je izabrano rešenje vajara Josifa Majznera, ali je napad Nemačke na Jugoslaviju 1941. godine omeo njegovu izgradnju.
Ilustracija Seče knezova; Spomen krst postavljen 1904. godine (list Avala, 1918.) i Spomen obelisk postavljen 1922. godine (Narodni muzej Valjevo).
Pobedničko rešenje Spomenika znamenitim Valjevcima (Beogradske novine 1939.) i avio snimak valjevske pijace, mesta na kom je spomenik trebao da bude postavljen (Narodni muzej Valjevo)
SRPSKO – AUSTROUGARSKI MAUZOLEJ
Ideja o mauzoleju na Vidraku je nastala na osnovu inicijative nacističke Nemačke. Posle aneksije Austrije Nemačka Trećega rajha se predstavljala kao baštinik njene tradiciji. Zato je u sklopu niza sličnih poteza koje je preduzimala širom Evrope, predlagala da se na mestu ratničkih kosturnica na Vidraku podigne monumentalni mauzolej sa kriptama u koje bi bili smešteni preostaci stradalih vojnika Velikog rata sa obe strane, i srpskih i austrougarskih vojnika. Nemačka je izradila dva predloga za taj monument, koji bi izgradila, prepuštajući gradskim vlastima da izaberu rešenje, ali je početak Drugog svetskog rata 1939. godine omeo realizaciju ove zamisli.
Dva predložena rešenja mauzoleja (Arhiv istorije Jugoslavija).
NESTALO RATNIČKO GROBLJE
TAJNA BRDA VIDRAK
PROJEKAT REALIZOVAN 2023. GODINE UZ PODRŠKU MINISTARSTVA KULTURE REPUBLIKE SRBIJE.
